22.36.48 Eşq fəlsəfəsi | |
Senai Özkan
senailozkan@gmail.com  MÖVLANANIN EŞQ FƏLSƏFƏSİ Eşq olmasaydı, varlıq olmazdı.
Mövlana Mövlananın fəlsəfəsinin, təfəkkürünün, sənətinin, etika və estetikasının əsası "eşq"dir. Hətta onun din və Allah anlayışı da "eşq"dən törmişdir, "eşq"ə istinad edər, "eşq"in izahatından ibarətdir. O, həmişə diri və baqi olana aşiqdir. "Zatən eşq əzəlidir, kafirliklə nüsəlmanlıqsa çox sonradan meydana gəlmiş bir şeydir." Eşq antologiyadır, metafizik gözəllikdir. Hz. Mövlana, metafizik mövzuları ağılla həll etmək, ilahiyyatı məlum görüş və məlumatlarla müdafiə etmək və çoxlu mürəkkəb fəlsəfi fərziyyələrlə məşğul olmaq yerinə, qəlbinə dolan ilhamları və hissləri danışdırmağı üstün tutur. Onun fəlsəfi bir sistem meydana gətirmək kimi bir məqsədi yoxdur. Etik və estetik mülahizələri, fikirləri vardır; amma nə müəyyən bir estetik konsepsiyası nə də dərininə düşünülmüş, təməlləndirilmiş bir etikası vardır. O, düşüncələrini içindən gəldiyi kimi söyləyir; amma eşqin dilini danışar; ürəyin diliylə və hətta bəzən də qeybin diliylə söyləyər. Deyilə bilər ki Hegel, özünün fəlsəfi sistemini, bir piramidanı xatırladar şəkildə, "İdeya" (düşüncə) və "Geist" (ruh) üzərinə inşa edərkən, Mövlana isə sanki bu piramidanı tərs çevrilmiş, bir tək anlayış üzərinə,"eşq fəlsəfəsi"ni heç bir sistem çətinliyi çəkmədən məntiqdən azad və coşğun bir tərzdə tərənnüm etmişdir. Onun bütün həyatının və düşüncəsinin xülasəsi "eşq"dir; bu "eşq"i o üç sözlə yekunlaşdırır: "Xam idim, bişdim, yandım." Yekunlaşdırır dedik, amma əslində yekunlaşdıra bilməz, çünki eşq ifadəyə sığmaz. Eşq, onu məst edər; o isə yalnız öz halına işarə edər: Biri aşiqlik nədir deyə soruşdu Dedim ki: Mənim kimi olsan bilərsən. Eşq əslində, Mövlananın dediyi kimi, "bilmək"lə deyil, "olmaq"la dərk olunan şeydir; yanaraq bişmək və olmaq... Həqiqətən də eşq yanmaqdır, atəş-i candır, fəlakət-i candır… Füzuli, Leyla və Məcnun adlı əsərində ananın ağzından oğuluna, Məcnuna bu öyüdü dedirdir: Can vermə qəm-ı eşqə ki eşq fəlakət-i candır Eşqin fəlakət-i can olduğu məşhur-i dünyadır Bir həqiqətdir ki, dil nə qədər inkişaf etmiş olursa olsun dilin "eşq"i izah etməyə kifayət etməyəcəyini Mövlana yaxşı bilir. Çünki "Dil, mənalar üçün bir kanal kimidir. Dəniz kanala necə sığar?" Bəli, okean əlbəttə bu kanala sığmaz; amma dəryalar dalğalanmadan dayanmaz. Onun söylədikləri dalğalanan okeanın sahilə çatdırdığı köpüklər kimidir. Söyləyə bilmədikləri, söyləmək istədikləri əsas sözlər könül okeanının dərinliklərindədir. Mövlana ürəyinin iç məkanlarındakı meydana gələnləri dil bacarığıyla ifadə etmənin mümkün olmadığını bildiyi üçün başqa ifadə vasitələrini də istifadə etmə yolunu seçir. Səma rəqsi, musiqi, dua və zikr kimi bütün ifadə vasitələrini səfərbər edir. Amma bütün bunlar çatmaz "eşq"i ifadə etməyə. Düşünürəm ki, Diyar-ı Rumun (Anadolunun Orta Əsrlərdəki başqa adı) böyük Piri mümkün olsaydı eşq bəhsində başda memarlıq, heykəltəraşlıq, rəsm sənəti olmaq üzrə bütün estetik ifadə vasitələrini heç çəkinmədən istifadə etmə yoluna gedərdi. Bəli, heç şübhəsiz o bütün sənətlərdən istifadə edərdi; çünki onun üçün əsas olan eşqdir; eşq bütün ruhların şərbətidir. Schelling deyir ki: "Gözəllik, sonsuzluğun məhdud bir şəkildə duyğulara təqdim edilmiş olaraq görünməsidir." Mövlana da belə deyir: "Ey gözəl üzünə dünya gözəlləri həsrət çəkən! Ey iki qaşları aşiqlərə qiblə olan! Sənin gözəllik çayına çılpaq dalmaq üçün, mən özümün bütün sifətlərimdən soyundum." Mövlana bir eşq şairidir; ancaq digər eşq şairlərindən fərqli bir anlayış forması və tərzi vardır. O, digər lirik şairlər kimi, yalnız insanın insana olan eşqindən, yaxud insanın Allaha olan eşqindən bəhs etməz, əksinə qat-qat daha universal bir eşqdən danışır. Mövlana, eşqin yaradılışın sirri olduğunu bilər və bu cümlədən bütün varlıqların eşqindən bəhs edər. Onun nəzdində bütün məxluqat aşiqdir, aləm eşqdən yaradılmışdır; çünki "Eşq olmasaydı, varlıq olmazdı." "Bütün dünya, o sonsuz bağdan, o ucsuz-bucaqsız bağçadan qoparılmış bir gül dəstəsidir." "Bu torpağa damlayan bir qurtum su ilə yüzlərlə tumurcuğun meydana gəlməsi nədəndir?" deyə hikmətindən sual edər Mövlana. Heç şübhəsiz Mövlananın təfəkküründə məcazi və bəşəri eşqə də yer vardır; ancaq onun nəzərdə tutduğu və ucaltdığı eşq ilahi eşqdir. Yalnız insan deyil, əksinə bütün varlıqlar Allaha aşiqdirlər; Allahın əbədi sevgisinə və rəhmətinə susayıblar. Aşiq olan yalnız insan deyil; kainatda nə varsa hamısı coşğun bir vəcd ilə yanaraq ONA doğru hərəkət etməkdədir. Günəşin ətrafında dönən zərrələri də planetləri də hərəkətləndirən eşqdir. Bundan başqa bütün məxluqat bu eşq ilə sərxoşdur: Ey sarvan, sərxoş olaraq sırayla gedən dəvə qatarlarına bax, Əmir sərxoş, əfəndi sərxoş, sevgili sərxoş, qonaq sərxoşdur. Ey bağban, göy səs-küyü çalğıçı, bulud da saqi olunca, Bağça sərxoş, otlaq sərxoş, qönçə sərxoş, tikan sərxoş oldu. Ey səma haçanacan dönəcəksən, dörd qüvvənin dönüşünə bax. Su sərxoş, hava sərxoş, torpaq sərxoş, od sərxoşdur. Surətin vəziyyəti belədir, mənanın vəziyyətini sorma, Ruh sərxoş, ağıl sərxoş, xəyal sərxoş, sirlər sərxoşdur. Get, sən Cəbr edənsən, torpaq ol, bax ki, Torpağın, zərrə zərrə Cəbr edən yaradıcıdan ötəri sərxoş olduğunu görəsən. Səndə ilahi şərab var, onu yavaşca və xoş iç, Əgər kim isə ondan gündə yüz harvar içmək istəsə, o sərxoşdur. Bağı bəzəyən bülbül və ağacı bəzəyən yarpaqlar büsbütün sərxoşdur, ONA aşiqdir; kimi içdən, kimi xaricdən Onun üçün yanır və Onun üçün mahnılarını tərənnüm edir: Qurd da nədir eşq, bilər, quş da, aslan da. Eşqə qarşı kor olan, itdən də aşağıdır. Mövlana, bir məktubunda belə yazır: On səkkiz min aləmdə hər bir kəs, bir şeyi sevər, bir şeyə aşiqdir. Hər aşiqin ucalığı, sevgilisinin ucalığı qədərdir. Kimin sevgilisi, daha lətifsə, daha zərifsə, ruhu daha ucadırsa, aşiqi də daha əzizdir. Bu deməkdir ki, Allahı ən çox sevən ən ucadır. Geniş mənada insan, bir tərəfdən beləsinə bir eşqi cazibə qüvvəti olaraq, digər tərəfdən də varlıqların daha yüksək bir varlıq pilləsi üçün hiss etdikləri ümumi bir həsrət olaraq dərk edə bilər: Bir tək zərrə, Onun eşq günəşindən boş deyil, Hər gül, Onun vüslat bağçasının qoxularını daşıyar. Bu mövzuda Yunus da Mövlana ilə eyni düşüncəni bölüşür: Eşqsiz adəm dünyada bilin ki yoxdur Hər biri bir şeyə sevgisi var aşiqdir Mövlana, əvvəlki təsvvüfçülərin eşqin təbiəti haqqında yazdıqları çoxlu nəzəri risalələri bilir; lakin o, "İnsan bir şeyi ancaq daha lətif olan başqa bir şey ilə təsvir edə bilər. İndi eşqdən daha lətif bir şey olmadığına görə, o necə təsvir edilə bilər?" deyən Aşıq Sumnun (ö. 907) ilə həmfikirdir. Günəş kimidir parlaqlıqda sevgilim, Aşiq zərrə kimi onun ətrafında dönər. Eşqin bahar küləyi əsməyə başlayanda- Quru olmayan hər budaq səma rəqsinə başlar. Mövlana üçün insanın insana olan eşqi cazibədardır, iştah verəndir; ancaq keçicidir. Şəhvət yandırandır və yoldan çıxardar. Məsnəvinin ilk hekayəsində Mövlana, bəşəri eşqin aldadıcılığını və keçiciliyini dilə gətirir. Belə ki: «Bir gün padşah yolda rast gəldiyi bir gözələ könülünü verir, onu sarayına gətirir. Gəl gör ki, gözəl qısa bir zaman sonra xəstələnir. Padşah bütün həkimləri toplayır, amma heç biri xəstənin dərdinə dərman tapa bilmir. Padşah "şəfa Allahdandır » deyib dua edərkən, yuxuya dalır və yuxusunda bir övliya görür. Övliya bir həkimdən bəhs edir və bu həkimin yaxın zamanda şəhərə gələcəyini söyləyir. Həqiqətən də belə bir həkim gəlir və xəstəni müayinə edir. Nəhayət gözəlin əslində Səmərqənddə bir zərgərə aşiq olduğu ortaya çıxır. Xəstənin yaxşılaşması zərgərin gəlməyindən asılıdır. Dərdin səbəbi bilindiyi üçün zərgər də şəhərə gətirilir. Qovuşma gerçəkləşincə gözəl yaxşılaşmağa başlayır. Vəziyyət belə gətirincə, həkim bir şərbət hazırlayır və zərgərə içirdir. Bu dəfə də zərgər xəstələnir, günlər keçdikcə çirkinləşir. Bir müddət sonra gözəl bu qədər çirkin adamı necə sevdiyinə çaşıb qalır və peşman olur.» Mövlananın bu hekayəsi, Stendalın Eşq Haqqında adlı kitabında izah etdiyi kristallaşma hadisəsini xatırladır. Başlanğıcda eşq bir kristallaşma hadisəsidir; ancaq bu kristallaşma baş verdikcə fərk olunduqca eşq öz sirrini itirir və yox olur. Bəşəri eşq keçici gözəllikdən törəmə bir ovsundur və zamanla əriyib gedər. Halbuki Allah eşqi əbədidir və kainatı bir yerdə tutan sirdir; heç vaxt batıb getməz. Ancaq zahiri gözəlliyə aid olan eşqlər eşq deyil. Onlar nəhayət bir ar olar. …. Çünki fanilərin eşqi əbədi deyil, çünki ölü, təkrar bizə gəlməz. Diri eşq, ruhda və gözdədir. Hər anda qönçədən daha təzə olги dayanar. O dirinin eşqini seç ki, baqidir və canına can qatan şərabdan sənə saqilik edər. Onun eşqini seç ki, bütün peyğəmbərlər, onun eşqiylə qüvvət və qüdrət tapdılar, güc sahibi oldular. Sən «bizə o padşahın dincliyinə çatmağa icazə yoxdur» dəmə. Kərim olan kəslərə, heç bir iş çətin deyil. Bununla birlikdə Mövlana, məcazi eşqin yəni bir insanın gözəlliyindən ovsunlanaraq ona aşiq olmanın faydalı olduğuna da işarə edir; yetər ki aşiq eşqində səmimi olsun, ən təmiz duyğularla, iffət və sədaqətlə sevdiyinə bağlansın. Mövlana buyurur ki; Vəhmə, həvəsə aşiq olan sadiqsə, bu məcaz onu həqiqətə aparar. "Aşiqlik istər eqoist olsun, istər ruhani olsun, sonunda bizi kənarlara aparacaq bir rəhbər, bir bələdçidir." Hətta Mövlana, bəşəri eşqi kiçik hesab etmək yaxud rədd etmək bir kənara dursun, əksinə əslində onun ilahi xarakter daşıdığını vurğulayır: "Hər vara yaranan eşq, Tanrı xüsusiyyətindən meydana gəlir, o şeyin zərindən, o şeyin zahiri gözəlliyindən deyil." Mövlananı əsl hirsləndirənlər, bəşəri və ilahi eşqə biganə qalanlardır. Hz. Pir deyir ki, "Odundan daha aşağı deyilsən, inlə, inlə!" Ona görə, könlündə eşqə yer verməyən, hissiyatsız və daş qəlbli insanlar heyvandan da aşağıdırlar: Qurd da eşq nədir, bilər, quş da, aslan da. Eşqə qarşı kor olan, itdən aşağıdır. Bəxt sənə yar olub yavər kəsilsə, Eşq, səninlə işə gücə girişər. Eşqsiz ömrü hesaba sayma; O sarıdan bayırda qalacaq çünki. Yunus Əmrə, daha da dərinə gedir: Eşidin ey yarənlər eşq bir günəşə bənzər Eşqi olmayan könül misal-i daşa bənzər Daş könüldə nə bitər dilində ahu tütər Nə qədər yumşaq söyləsə sözü döyüşə bənzər Eşqi var könül yanar yumşanır şama dönər Daş könüllər qaralmış sərt qatı qışa bənzər O sultanın qapısında həzrəti xidmətində Aşiqlərin ulduzu hər vaxt çavuşa bənzər Keç Yunus narahatlıqdan gərəksə bu peşəden Eşq çata gərək ondan əvvəl dərvişə bənzər Bir mədəniyyət layihəsi: səma rəqsi Mövlananın bütün həyatını və təfəkkürünü tamamilə eşq doldurur; eşq, həyatının yeganə məqsədidir, fikrinin sabit mərkəzidir və o, var olduğu müddətcə bu mərkəzin, bu yandıan nurun ətrafında pərvanə olmuşdur. Mövlana, fani varlığını mütləq gözəllik olan "eşq"də əridənə qədər rahatlamamış; eşqin oxundan bir an qopmamışdır. Bir gerçəkdir ki, Mövlana, mütləq həqiqətə çatmaq və fani varlığını ONDA yox etmək üçün, Qərbli mistiklərin etdiyi kimi, bədənə işgəncə etməmişdir. Onun inziva həyatı, Qərbli mistiklərin monastır həyatından tamamilə fərqlidir. Mövlana, təmizlənməyi bədənə işgəncə etmək yerinə zikr, dua və sükut, bir də estetik həzzlərlə reallaşdırma yoluna getmişdir. Səma rəqsi öz mənbəyini son dərəcə inkişaf etmiş estetik duyğulardan və təəssüratdan alan vəcdə qərqoluşun bir əlaməti olaraq ortaya çıxır. Mövlana üçün eşq, dünyəvi gözəlliklərin ardındakı sirr pərdəsini aralamaq və qəlbin qırx qapısını açmaq deməkdir; zaman və məkanın fövqünə yüksələrək mənəvi bir transformasiya keçirməkdir. Mistik aləmin qütb ulduzu olan böyük təsəvvüfçü, son dərəcə iti nəzərlərə, hiss və mülahizə gücünə və kamal dərəcəsində bir fikiri yetişkinliyə sahib olduğu üçün dərhal hər səbəblə tez-tez vəcdə qərqoluş halları yaşaya bilirdi. Konya küçələrindən birindəki bir zərgərin qarşısından keçərkən içəridən gələn çəkic səslərinin ritmiylə vəcdə gəlib dərhal orada səma rəqsi edə bilirdi. Bir söhbət əsnasında Şəmsi Təbrizi qulağına kim olduğunu pıçıldayanda özündən keçib Şəms ilə vəcdə qərqoluş içində səma rəqsi edirdi. Bu vəziyyət onun gözəllik hislərinin nə qədər inkişaf etdiyini və qəlbinin nə qədər həssaslaşdığını göstərməyi baxımından fövqəladə əhəmiyyətlidir; çünki gözəllik, zarafat, sənət və incəlik inkişaf etmiş ruhlara xas bir vəziyyətdir. Ruhun təkamülü üçün eşq, səma rəqsi və musiqi şərtdir… Səma rəqsi musiqi dinləyərək edilən bir ayindir. Musiqiyi eşitməyən adamın səma rəqsi ida etməyi mümkün deyil; çünki ritm duyğusu olmayanın səma rəqsi oynamağı da qeyri-mümkündür. Musiqi varlığın dərinliğindən gələn səsdir. Həssas qulaqlar bu səsi də planetlərin səsini eşidə bilər; hətta inkişaf etmiş insan bu səsləri gözüylə dəxi görə bilər; çünki göz və qulaq yeri gəlincə çox yaxşı bir-birlərini əvəz edə bilirlər. Əslində sənət də budur; hər kəsin gördüyü halda görmədiyini və eşitdiyi halda eşitmədiyini eşitməkdir. Buna görə də Rilke, şairləri nəzərdə tutaraq, "Biz naməlumun arılarıyıq" deyir. Əlbəttə ki, səma rəqsi, musiqiylə oynanan hər hansı bir rəqs, dönərək yaradılan təsadüfi bir oyun deyil. Səma rəqsi; heç bir estetik qayğı daşımadan, səmazən qılığında bir iki qəribə insanın restoranlarda musiqi və səs-küy içində turistlərə təqdim etdiyi şou da deyil. Elə isə səma rəqsi nədir? O, bir ayindir ki, dərin bir yaradılış fəlsəfəsinin simvolik ifadəsidir. Səma rəqsi, coşğun bir vəcd ilə edilən fikri bir ibadətdir; varlığın öz oxu ətrafında eşq və qərqoluşla dönərək fani varlığını əritmək deməkdir. İnsanın öz fani varlığını, fərdi Mənini, fərdi şüurunu başqa bir ifadəylə nəfsini təmizləməsi və külli həqiqətdə, mütləq Məndə əritməsidir. Bir pərvanə kimi ilahi nurda eqoizmini yandırmağı üçün musiqi və səma rəqsi çox əlverişlidir. Bu vaxt başqa sənət vasitələrini istifadə edərək, müxtəlif estetik və etik imkanları da qataraq, başqa təmizlənmə yollarının olduğunu da yazmaqda fayda var. Yaxşı, amma görəsən Mövlana səma rəqsini necə anlayırdı? O, bu mövzuda nə düşünürdü? İndi ona qulaq asaq: Tanrının: Mən sizin rəbbiniz deyiləmmi, sualına, ruh zərrələrinin: Bəli, rəbbimizsən. Deyişlərinin səsini eşitmək, özündən keçmək, rəbbinə qovuşmaq; Dostun hallarını görmək, gizli pərdələrindən haqqın sirlərini duymaq; Özündəki varlıqdan keçmək, mütləq yoxluqda davamlı varlığını dadını dadmaq; Dostun eşq çırpıntıları qarşısında, başını top kimi edib başsız ayaqsız dosta qovuşmaq; Nəfs ilə döyüşmək, yarı kəsilmiş quş kimi torpaq və qan içində çırpınmaq; Yaqubun dərdini və dərmanını bilmək, Yusufa qovuşma qoxusunu köynəkdən almaq; Musanın əsası kimi hər nəfəsdə Firounun cadularını udmaq; (Tanrı ilə mənim elə bir vaxtım vardır ki, o vaxtda nə Tanrıya yaxın bir mələk, nə də bir peyğəmbər aramıza girə bilməz) hədisində buyurulduğu kimi səma rəqsi bir sirrdir, mələyin sığmadığı o yerə, vasitəsiz çatmaq; Hasili Şəmsi Təbrizi kimi qəlb gözlərini açmaq və müqəddəs nurları görməkdir. Mövlanaya görə musiqiylə ürəyi titrəyən, sərxoş olan və səma rəqsi edən yalnız insan deyil. Zərrədən planetlərə qədər kainatda hər şey ilahi bir coşğuyla, vəcdə qərqoluşla eşq günəşinin ətrafında rəqs etməkdədir; hər damla başsız, əlsiz və ayaqsız səma rəqsi edərək ONA, mütləq varlıq günəşinə qaçmaqdadır. Hələ bu harasıdır? Mövlana əsərlərində, sevgilinin ilahi xəyalinin ürəyinin pərdəsində səma rəqsi etdiyini qətiyyətlə söyləmişdir. Səma rəqsi bir coşğunluğun, bir sərxoşluğun əsəridir; çünki: O şərabdan əgər Nil çayına bir damla belə damlasa, Onun qoxusundan timsah belə yüz il sərxoş olar (gəzər). Əgər ceyran, çöldə ondan bir damla içsə, Kükrəyən aslan olar, pələngi düşünməz. Eynilə böyük Alman şairi Goethe kimi, təbiəti də insan təbiətini də yaxşı tanıyan Mövlana, bizə təbiətdəki musiqidən, sərxoşluqdan və rəqsdən bəhs edir. Bu məzmunda Annemarie Schimmel, Mövlana haqqında qısaca belə deyir: Yenə musiqi gücünün ən ifadəli olduğu çağ yazdır; çünki dünyanın qış mövsümündə uzun qəmli sükutundan sonra bahar zamanı gəlir, məhz o zaman bağça, quşların musiqisinin sərxoşluğu ilə hərəkət etməyə başlar, yarpaqlar yanvar ayı tiranının məzarında əl çırparaq rəqs edərlər: Dərvişlər kimi şən oynayır dayanmadan budaqlar, Çalğıçılar, oxuyanlar təkin əl çırpar, yarpaqlar... Çünki: Eşitdinmi? Bülbül səyahətdən döndü, Səmaya girdi və bütün quşların müəllimi oldu! Eşq və antolojik təklik Heidegger, varlığın mənası zamandır deyir. Bizə görə zaman və məkan varlığın mənası deyil, idrakımızın iki alətidir. Ağıl bu iki aləti istifadə edir, bu iki rels üzərində hərəkət edər. Ağılın əldə etdiyi məlumatlar zaman və məkanın əks olunmalarından başqa bir şey deyil. Özünü axtaran insanın bu məlumatlarla kifayətlənməsi qabil görünmür. O etibarla insan başqa məlumat mənbələrinə yönəlir; çünki o, əzəli metafizik müəmmanı anlamaq və mənalandırmaq istəyir. Yaradılışın mənası nədir? Bilindiyi kimi eksistansiyalist filosoflar insanı və varlığı təməl yaranma halları üzərindən anlamağa çalışmışlar. Doğrusu insanın və varlığın tarixini böyük ölçüdə ölüm, qorxu, qayğı, ümid və azadlıq kimi anlayışlar təyin edirlər. Heç olmasa bu anlayışlar başa düşülmədən "var oluş”un mahiyyətini qavramaq çətin işdir. Varlığın həqiqəti də ancaq bu anlayışların köməyi ilə dilə gəlməkdədir. İndi Mövlana, insanın və varlığın mahiyyətinə dair mülahizələrində bu anlayışları gah bir hekayə, gah bir nağıl və əfsanə, gah da şeir formatında mənalandırmaqdadır. Heç şübhəsiz ki, Mövlana eksistansiyalist (varoluşcu) filosof və mütəfəkkirlərdən əsrlərlə əvvəl adı çəkilən anlayışları məlumat faktorları və məqamları olaraq istifadə etmişdir. Bu mənada Mövlana, "psixologiyanın və psikosomatikanın liderliyini etdi” desək şişirtmiş olmarıq; çünki o, insanın xəyal dünyasını və şüuraltını anlamadan onun həqiqətinin aydın olmayacağına düşünürdü. Bu minvalla Mövlananın Məsnəvidə izah etdiyi hekayələrin və nağılların çoxu əsl mənada insanı anlamağa istiqamətlənmiş ruh təhlilləri olduğu kimi, eyni zamanda da bir cür müalicədirlər. Varlıq da yoxluq da insanda şüur halına gəlmişdir. Bu deməkdir ki, insanın varlığa və yaranmaya dair qorxuları, qayğıları, ümidləri və gözlədikləri vardır. Dərd, ürək ağrısı, kədər, qorxu, qayğı, sevgi, nifrət, dəlilik, eşq, azadlıq və ölüm kimi anlayışlar insanın ruhunu bir girdab kimi oyurlar. Bir tərəfdən dünyaya hakim olmaq istəyən insan, digər tərəfdən heç cür öhdəsindən gələ bilmədiyi qeyri-müəyyən və irrasional duyğuların ayazındadır tir-tir titrəməkdədir. Bu tragik vəziyyət, iki sonsuzluq arasına atılmış insanın müqəddəratıdır. Onun bu yaranma döyüşü bir anda yaranma təlaşına düşür və o, birdən-birə ətrafının əhatə edildiyini görür; qorxu, qayğı, ölüm, azadlıq və ilaxir… Bütün bunlar bir hörümçək toru kimi insan varlığını sarıyıb bağlayır. Məhz bütün ümidlərin tükəndiyi yerdə Mövlana bu blokadanı "eşq" ilə yarır. Mövlanaya görə insan varlığına və həyata hökm edən təməl varoluş halları qorxu, qayğı və ölüm deyil, əksinə "eşq"dir; vətənə, Allaha duyulan şiddətli həsrətdir. Eşq; ruhun ən pak, ən saf, ən dərin özülünə toxunmaqdır. Mövlana, insanı haqqında danışılan mənfi duyğuların girdabından qopardaraq, mütləq həqiqətin orbitinə yüksəldir. Daha açıq bir ifadə ilə dairənin mrkzinə, yəni Allaha bağlayır. İnsan bu mərkzə, vəhdətə bağlı qaldığı müddətcə; ölüm, qayğı, qorxu, kədər və nifrət kimi mənfi duyğuların onu bu vəhdət orbitindən qoparmağı qeyri-mümkündür. Başqa sözlə Heideggerin haqqında danışdığı "atılmışlıq" bir müqəddərat və çarəsizlik olaraq insanın qarşısına çıxmaq yerinə, əbədi eşqdən törəyən şiddətli bir həsrətə və qurtuluş ümidinə çevrilər. Yəhya Kamal, sanki bir mədəniyyət layihəsi olaraq yazdığı "İsmayıl Babanın Kainatı" başlıqlı şeirinin son beytində bu mərkəzə, vəhdətə bağlılıq fikirini tərənnüm edər: Şəmsi Təbriz havasıyla səma rəqsi üzrə Kamal Daxili dairə-i bal-ü peri Monlayız Demək olar ki, Mövlana bir arif kimi insanın həm zehin, həm də ruh dünyasını bu anlayışlar köməyi ilə anlamağa çalışmış gerçək bir ruh həkimidir. O eksistansiyalist (varoluşçu) terminologiyanı istifadə etmək surəti ilə insanın varoluş tarixini psixoloji məlumatlarıyla gün işığına çıxarmışdır. Eksistansiyalist filosoflar qorxu, qayğı, ölüm, azadlıq kimi yaranma halları üzərindən insanı anlamağa çalışmış, bu sahədə ağıldan savayı başqa alətdən istifadə etməmişlər. Halbuki Mövlana, bu varoluş hallarıyla əhatə edilmiş və döyüşən insanı görmüş, ağıl qədər insanın duyğu dünyasının da əhəmiyyətli olduğunu kəşf etmişdir. O, həm ağlı, həm də bu yaranma hallarını insanın daxili aləminə aparan biliklənmə mərhələləri kimi istifadə etmişdir. Bu məzmunda Mövlana, 20-ci əsrin eksistansiyalist filosoflarından fərqli olaraq, ağlın yanında mistik təcrübə ilə hissi bilik mənbəyi kimiistifadə etmişdir. Bir könül adamı kimi Mövlana, maddi aləmdən uzaqlaşdıqca, mücərrədləşdikcə insan varlığının cövhərinin gözə çarpdığını kşf etmişdir və bu mövzuda əsrlərcə əvvəl eksistansiyalist filosoflara yol göstərmişdir. O, insanı anlamağın ancaq onun iç dünyasına enməklə qabil olduğunu bilirdi. Harada olursa olsun palçığa saplanmış insan ruhu eşq ilə görüşmədikcə, yəni əslinə yönəlmədikcə bədbin, narahat, gərgin, tək və döyüşən olduğunu dərk etmişdir. Onun üçün eşq bütün ağrıları sakitləşdirən şərbət idi. Yunusun sözü ilə desək - "Eşq gələcək, cümlə dərdlər bitəcək." Bununla yanaşı Mövlana, metafizikanı dərk etmə bəhsində ağlın topal eşşək kimi palçığa batdığını görmüşdür. Görmüş və daha düzgün bələklənmə mənbələrinə yönəlmişdir. Mövlana, Eqonu bütün varlıq təzahürlərindən təcrid etmək surətiylə antolojik bir təklik yaşamışdır. Mövlana bu antolojik təkliyi və o anda yaşadığı mistik təcrübəni Məsnəvinin ilk 18 beytində xülasə edir. Oradakı gərizgahla Mövlana eşq estetikasının və fəlsəfəsinin təməllərini yaradır. Böyük təsəvvüfçü bu girizgahta həyatın, varlığın və yaradılışın yeganə mənasının eşq olduğunu üstün bir dil qüdrətiylə ortaya qoymuşdur. Varlığın bu eşq macərası yaradılışla başlamaqdadır. "Bişnev" (Dinlə!) sözü qulaqdan deməyə və oradan ürəyə köçürmə olanda, əzəli yığıncaq əhdi yada düşür. Bütün yaradılış aləmi Tanrı "nazının şəhidi" kimi figan edir və əsl mənşəyinə yönəlir. Böyük Türk şairi Yəhya Kamal, Mövlananın eşq fəlsəfəsinin koordinatlarını çəkdiyi o möhtəşəm şeirində fövqəladə bir qavrayışla bəşəri varoluşumuzu bir "dəbdəbə-i məna" olaraq yekunlaşdırır: Gecə sakitliyində romantik "cinayət” kimi "Dinlə!” sözüylə doğan dəbdəbə-i mənayıq Eşq və Ağıl Mövlanaya görə bir-birindən fərqli iki dünya vardır. Bunlardan biri zahiri dünyadır ki, hisslərlə qəbul etdiyimiz fenomenlər dünyasıdır. Bu dünya istək və qorxudan ibarətdir. Zaman və məkana qeyd olunmuş bu fenomenlər dünyası fanidir və insan bu dünyanı bir gün tərk etməyə məcburdur. Zahiri dünya keçici olduğu üçün ancaq müəyyən bir dəyərə malikdir. Görünən dünya ağlın və zəkanın dünyasıdır. Bir də batini aləm vardır ki, bu qəlbin dünyasıdır; ağlın batini aləmi anlaya bilməyi qeyri-mümkün görünür. Daha çox qəlbin iç məkanlarına əks oluna bilən bu transendental aləmi duyğularla qəbul etməyimiz mümkün deyil. Onu ancaq qəlb gözü ilə və kəşf yoluyla idrak edə bilərik. Zahiri aləm ağlın dünyasıdır; ağıl, gün boyu bu rəngli dünya ilə əylənir, lakin axşam olanda bütün bu görünüşləri rəngli və qorxuducu maskalar kimi çıxarıb bir tərəfə buraxmaq və öz həqiqətinə dönməyə məcburdur. Əyləncə vaxtı maskalar işə yarayır, yaxud şahmat oyununda fiqurlar lazımlıdır; lakin oyunun sonunda bu maskalar, bu fiqurlar, bu rəngli görünüşlər yəni səbəb-nəticə dünyası, zaman və məkan işə yaramaz olur. İşə yaramaz olur, çünki transendental (ulu, uca) bir nüvəyə sahib olan insane özünün ruh dünyası ilə zaman və məkanın xaricindədir. İnsan özü, cövhəri etibarı ilə batini dünyaya aiddir. Fəlsəfi terminologiya ilə söyləsək, insan öz cövhərinə görə transendental aləmə aid bir varoluşa malikdir. Transendental aləm bir simfoniyadır; onu ancaq tamamilə varlığımıza doldurduğumuzda, bütün mövcudiyyətimizlə hiss etdiyimizdə, daha doğrusu varlığımızı onun içində əritdiyimizdə eşidə bilərik. Transendental dünyanı qəbul etmək istəyən insanın bütün duyğularından sıyrılması və saf, ayrılmış bir varlıq halına gəlməyi lazımdır. "Allahı seyr etmək istəyənin kor olması şərtdir", deyir Meister Eckhart, yəni maddi aləmə qarşı kor. Mövlana fani dünyanı keçici bir xəyal olaraq görür. Bu dünyanın bütün həqiqəti bir kölgə kimidir. "Bir heçik biz, eynilə kölgələr kimi", deyir Mövlana. Bu kölgələrə kimin səbəb olduğu ortadadır. Məsnəvinin başqa bir yerində Mövlana əsl və fani varlıq arasındakı kontrastı və bu vaxt bizim mövqeyimizi belə bir metafora ilə dilə gətirir: Dənizi görən göz başqa, köpüyü görən göz başqadır. Köpüyü burax ki, dənizin gözü ilə bax sən. Köpüklər, gecə gündüz dənizdən meydana gəlir, onları dəniz hərəkətə gətirir. Lakin sən nə qəribədir ki, köpüyü görürsən, amma dənizi görmürsən!... Biz, gəmilərə bənzəyirik. Aydın dənizin içindəyik, gözlərimiz görmür, bir-birimizə çırpılıb dururuq. Əsl varlıq zaman və məkanın arxasında təcəlli edir. Bizim ali varlığımız, cövhərimiz batını dünyadadır. Bu dünyadakı varlığımız isə cılız bir əksdir, zəif bir kölgədir: Həddi, hüdudu olmayanın yanında məhdud olan şey, yox deməkdir. Tanrıdan başqa hər şey fanidir. Onun olduğu yerdə nə küfr var, nə iman. Çünki, o daxili varlıqdır, küfrlə iman isə dəri. Bu yoxluqlar üzə pərdədir. O, ləyən altında gizli işığa bənzər. Xülasə bu bədən başı, o başa pərdədir. O başın qarşısında bu bədən başı kəsilmiş kimidir, bir şeyə yaramazdır. İndi günəşə qarşı kölgənin bir varlıq iddiasında olması mümkündürmü? Gerçək və əbədi olan günəşdir, kölgə isə bir illüziya. Buna görə də, əslində iki varlıqdan danışmaq belə doğru deyil; çünki mövcud olan günəşdir, kölgələrsə günəşin səbəb olduğu solğun görünüşlərdir. Bu komtekstdə Mövlana, ağıl ilə eşqin yaranma həqiqətlərini və mərtəbələrini belə müqayisə edir: Ağıl və zəkanı sat da pərəstişi satın al; ağıl və zəka zənndir; pərəstişsə baxış və görüşdür. Ağıl, Tanrı kölgəsidir; Tanrı isə, günəş. Heç kölgə günəşə söykənə bilərmi? Mövlananın ağıl mövzusunda yuxarıda söylədiklərini oxuyan insan onun ağıl düşməni olduğunu və ağlı heç bir işə yaramaz bir şey, hətta bir düşmən olaraq gördüyünü zənn edə bilər. Bu yanıldıcı bir düşüncədir. O, heç bir zaman ağlın işə yaramadığını söyləmir; ancaq ağılla metafizikanın qavrana bilməyəcəyini vurğulayır. Mövlana deyir ki: Bu bəhslər bura qədər deyilə bilər. Bundan sonra nə zühura gəlirsə gizlənməsi lazımdır. Söyləsən də faydasız. Yüz minlərlə cəhd etsen də izah etməyə çalışsan da yenə ortaya çıxmaz. At və üzəngi, dəniz sahilinə qədər gedər. Ondan sonra sənə taxtadan bir at gərək. Yəni ağıl, dünyanı anlama və şərh etmə işində yaxşı bir alətdir; ancaq eşq bəhsinə gəlincə işi çətinləşməkdədir: Eşqi şərh etmək və izah etmək üçün nə söylərsəm söyləyim.. Əsl eşqə gəlincə o sözlərdən xəcalətli olaram. Dilin təfsiri hərçənd çox işıqlandırıır, lakin dilə düşməyən eşq daha aydındır. Çünki qələm yazılışda hey yol gedib durur, Amma eşq bəhsinə gəlincə, çartlayıb, aciz olur! Eşqin şərhində ağıl, palçığa batmış eşşək kimi yatdı qaldı. Eşqi, aşiqliyi yenə də eşqin özü şərh etdi. Ağıl, zaman və məkanın xaricinə keçə bilmir; çünki orada sirr başlayır. Ağıl bu sirrə çata bilmir; halbuki transendental varlığımızın kökləri o aləmə uzanmaqdadır. Mövlana, Məsnəvinin bir çox yerində ağıl ilə eşqi qarşı-qarşıya gətirir və ağlın metafizik sirləri həll etməkdə göstərdiyi acizliyi vurğulayır. Hər dəfə ağla yeni dərslər verir, önündəki təhlükələrə işarə edir və onu davamlı eşqlə müqayisə edir: Eşq qasırğasına qarşı ağıl, bir ağcaqanadcıq; orada macalmı var ağıllara? Eşq, gecələri könüllərdə tək başına gəzən bir oğru tək ağlı oğurlayar, tək olaraq onu yağmalayar və gedər. Ağıl və zəka dənizdə üzgəc olmağa bənzər; bununla az insan xilas olar; ən sonunda bir gün gəlir, üzgəc batar gedər. Yaxşı, amma eşq nədir? Bu sualı dəfələrlə soruşan Mövlana, çaşdırıcı bir şəkildə existansiyalist filosoflara xas bir cavab verər: Bu halda eşq nədir? Yoxluq dəryası! Ağlın ayağı, orada qırıqdır! Yaxşı, niyə "özünün yox olduğun dəryadır"? Bəli, eşq özünün yox olduğun dəryadır, bir atəş dənizidir; çünki sevgilidən başqa nə varsa hamısını yandırar, yox edər. Eşq; inkarın inkarıdır, sürgünün sürgünüdür. Bütün varlıq aləmi eşqin yandırıb kül etdiyi bir qalıntıdır; hətta çöküntü də deyil. | |
|
| |
| Всего комментариев: 0 | |